Bilişsel esneklik

İçinde bulunduğumuz yüzyılda değişim çok hızlı olduğundan bireylerin değişimlere çabuk uyum sağlaması için hızlı, motive ve çözüm odaklı olması önemlidir. Bireylerin karşılaştığı problemlere gösterdiği tepki, bakış açısı ve seçenekler yaratması onun bilişsel esnekliğini ortaya koymaktadır.

Yani bilişsel esneklik, zorlayıcı durumlarda bireyin yaşamını kolaylaştırıcı ve bu zorlayıcı durumlardan seçenekler bularak problemin çözümünde etkilidir. Bilişsel esnekliği şöyle bir metaforla açıklayabiliriz: Bir kuru ağaç dalı, bir de nemli ağaç dalı düşünelim. Bunları büktüğümüzde kuru olan dal daha çabuk kırılırken, diğer dal daha esnektir. Kısacası hayatta da esnek olmayan kişiler daha çabuk kırılır, düşer. Bireylerin sahip oldukları kapasitelerini her yönüyle ortaya koyabilmeleri bilişsel olarak esnek olabilmelerini, bunları etkin bir biçimde kullanabilmeleri ise etkili bir problem çözme becerisini gerektirmektedir. Böylece bilişsel esneklik ile problem çözme becerisi arasında pozitif yönde bir ilişki olduğu görülmektedir. Dolayısıyla bilişsel esnekliğe sahip olan kişiler farklı düşüncelere ve alternatiflere sahip olmaktadır ve duruma uygun bir şekilde bu düşünceler arasında geçiş yapabilmektedir.

Bilişsel esneklik düzeyini incelemek için anne baba çocuk arasındaki ilişkilerin de incelenmesi gerekmektedir. Çünkü bilişsel gelişim çocuğun doğumuyla beraber başlayan ve yaşam boyu devam eden bir süreçtir. İnsanların doğduğu andan itibaren çevreyle olan uyum sağlama süreci bilişsel gelişim aşamasında elde ettiği birikimlerin bir yansıması olarak ortaya çıkar. Esnek davranmaya izin veren bireysel özellikler, yaşam sürecinde bireyin yaşadığı deneyimlere dayanan, özellikle de yaşamın erken dönemlerinde oluşturulan temel kapasitesine bağlıdır. Bilişsel esnekliği sağlayan sağlıklı beyin işletimi ise yaşanan deneyimlerle değişime uğrayarak devam eder. Böylece bireyin yaşamının ilk yıllarında edindiği olumlu yaşantıların sonucu oluşan yetkinlik beklentisi algısı, ergenlikte ve yetişkinlikteki kişilerarası ilişkileri kolaylaştırıcı bir etki yapmaktadır.

Bilişsel esneklik neden bu kadar önemlidir? Çünkü bilişsel esnekliğe sahip kişilerin ihtiyaçlarını karşılayabilmeleri sebebiyle ihtiyaçları karşılanmayan ve esnek olmayan bireylere göre daha başarılı, hayatından memnun ve mutlu bireyler olacakları düşünülmektedir. Ayrıca yüksek bilişsel esnekliğe sahip bireyler değişimlere kendiliğinden ve daha kolay adapte olabilirken, düşük bilişsel esnekliğe sahip bireyler değişim konusunda direnç gösterebilmektedirler. Bir kişi bilişsel esnekliğe sahip olmadığında, durumsal taleplerle başa çıkarken işlevsel olmayan bir şekilde davranır, bu nedenle sıklıkla hatalı davranır. Bunların yanı sıra nöro-görüntüleme çalışmaları, yeniden bilişsel değerlendirmeyi problemleriyle başa çıkmak için kullanan bireylerin, güçlü bir “duygu kontrolü” ne sahip olduğunu göstermektir. Yapılan araştırmalarda da esnekliğin intihar riskini azaltmakla birlikte duygusal strese karşı da koruyucu etkilerinin olduğu anlaşılmıştır. Örneğin, ağır yük taşıyabilen, büyük doğa olaylarına dayanabilecek köprüler gibi insan yapımı yapıların tasarımı konusundaki araştırmasıyla biyoloji ve fizik alanında ünlü olan Robert Hook’a göre, yükün yol açacağı deformasyon ya da kırılmalarla ilgili dökme demir katıdır ancak kolay kırılabilir bir yapıdadır; bazı metaller ise esnek ve daha yumuşak yapılarından ötürü kırılmaya karşı daha sağlamdır ve bunlar kırılmadan eğilebilir. Dayanıklılığı arttırması sebebiyle birçok köprü yapımında esnek demirler kullanılır. Bu köprü metaforu bilişsel esneklik ve psikolojik dayanıklılık arasındaki ilişkiyi göstermesi açısından da faydalıdır. Sonuç olarak bilişsel olarak esnek olmak, kişinin düzenli olarak değişen ya da istikrarsız durumlarda seçenek üreterek alternatifleri görebilmesini, böylece stresle başa çıkabilmesini sağlayan, duygu düzenlemesini ve verimliliğini arttıran önemli bir özelliktir.

Ne yapılmalı?

Bilişsel esnek olmak için, ilk olarak bir kişinin bir göreve müdahale edebilmesinde sahip olduğu çevresel koşulları algılaması gerekir.

Ayrıca otomatik tepkiden kaçmak için sahip olduğu kaynaklarının farkına varması ve müdahale için eylem planı yapması gerekir.

Burada aile içindeki örüntü de önemli olduğundan çocuğa problem çözümünde farklı alternatif yolların olduğu mutlaka gösterilmelidir.

Travmatik olsun yada olmasın yaşam deneyimlerini yeniden değerlendirme, yeniden çerçeveleme ve özümseme pratiğinin yapılması gerekir. Tehlike, zorluk, vb. durumlar için kabulün geliştirilmesi gerekir ve düşünceler ve duygular için farkındalık geliştirilmesi gerekir.

Meditasyon ve mindfulness gibi farkındalık egzersizleri, kişinin hem dikkat performansını hem de bilişsel esnekliğini arttıracağından yararlanılabilir. Çünkü meditasyonun olumlu duygular ve bilişsel esneklik üzerindeki olumlu etkileri araştırmalarla kanıtlanmıştır.

Fiziksel aktiviteler de duyguyu düzenleme ve bilişsel esneklik için gerekli olan ruh halini ve bilişsel kapasiteleri artırabilir.